Sommige gemeenten zijn opvallend zwaar getroffen door het Corona virus. Het Noord Limburgse Peel en Maas, de gemeente waar Peet Steeghs haar uitvaaronderneming heeft, is zo’n gemeente. Er zijn veel overlijdens, veel uitvaarten en veel verdriet. ‘Ik heb de klokken nog nooit zo vaak horen luiden als in deze periode’, aldus Peet.
Ze heeft het druk gehad, de afgelopen twee maanden. Niet alleen omdat er zoveel meer mensen zijn overleden, maar ook omdat door de corona andere manieren van werken gezocht en gevonden moeten worden. Peet, die vanuit haar hart en deskundigheid mensen in deze moeilijke fase van hun leven begeleidt en bijstaat, voelt zich daarin vaak onmachtig. Verdriet, rouw, behoefte aan fysieke nabijheid en troost vragen om contact en rituelen. Het antwoord daarop mist de hartelijke warmte die nabestaanden zo nodig hebben en die Peet hen zo graag wil geven. Lang stilstaan bij deze beperkingen kan in deze situatie niet; er is een overledene van wie een laatste afscheid genomen moet worden.
Wanneer Peet een overledene in een instelling verzorgt, wordt ze nu eerst opgevangen door iemand in beschermende kleding en voorziet ze zichzelf ook van een schort, mondkapje, handschoenen en een gezichtsscherm. De naaste familie mag er op deze momenten niet meer bij zijn. ‘Die afstand, het niet nabij mogen zijn, dat is heel moeilijk voor mensen die hun dierbare net hebben verloren’, vertelt Peet.
Ook bij de familie thuis is er die afstand. Letterlijk anderhalve meter, voor het gevoel nog veel meer. ‘Als ik nu bij een familie binnenkom, geef ik hen geen hand. Ik condoleer hen op afstand door mijn hand op mijn hart te leggen. Soms, en dat overleggen we van tevoren telefonisch, heb ik zelfs een mondkapje op. Ik hoor het verdriet in de verhalen, verdriet waar door de coronamaatregelen nog een schep verdriet bovenop komt. Wanneer nabestaanden vertellen dat ze niet of nauwelijks meer bij hun ouder of partner geweest zijn, omdat dat niet mocht. Dat ze diens laatste uren niet meegemaakt hebben. Vader, moeder of de partner was alleen tijdens het sterven en dat zorgt voor diepe pijn bij de nabestaanden. Hoe krijgt dat een plekje?’, vraagt Peet zich af.
Het komt ook voor dat de uitvaart digitaal wordt voorbereid en Peet met de nabestaanden via Zoom of Meets communiceert. ‘Dat is lastig’, vertelt ze. ‘Ik kan iemands emotionele gesteldheid niet goed waarnemen. Lichaamstaal vertelt zoveel over wat iemand ergens van vindt en die informatiebron mis ik dan eigenlijk.’
De rouwbrieven hebben nu geen spoed meer. Het maximum van dertig personen die bij een uitvaart aanwezig mogen zijn, inclusief de mensen van de uitvaartonderneming, zijn de mensen die heel dichtbij staan. Die zijn toch al als eersten op de hoogte gebracht van het overlijden. ‘De familie beslist nu met elkaar wie er naar de uitvaart mogen komen en wie niet. Die rol willen mensen helemaal niet hebben, ondanks dat ze naar eer en geweten de genodigden kiezen.’ Los van het aantal personen, zijn nu ook nabestaanden bij wie corona speelt, niet welkom bij het afscheid. (Klein)kinderen van wie aan de andere kant van de familie coronabesmetting geconstateerd is bijvoorbeeld, mogen niet bij het afscheid van een (groot)ouder aanwezig zijn. ‘Dat is echt schrijnend’, vervolgt Peet.
‘Het hele proces van het moment van overlijden tot aan de condoleance na de begrafenis of crematie heeft ook een functie. Ook dat is een ritueel dat troost geeft; een tijd om nog even bij je dierbare te kunnen zitten en aan te kunnen raken, mensen die bij je binnenlopen en je even vastpakken, het voelen van die troostende hand, het samen enveloppen schrijven, de foto’s die je als familie door je handen laat gaan, de verhalen die geschreven worden voor dat laatste moment. Deze fase helpt de nabestaande naar een moment waarop gevoeld wordt dat het nu tijd wordt om los te laten. Door de coronamaatregelen zijn er delen uit dat proces weg en zijn mensen vaak nog niet aan het laatste afscheid toe. Dat is moeilijk en ik doe mijn uiterste best hen zo goed mogelijk naar dat laatste moment te begeleiden.’
De uitvaart zelf, met maximaal dertig personen die her en der in een ruimte verspreid zitten, ziet er nu ook anders uit. Om voldoende afstand te garanderen mogen er nu geen zes, maar vier mensen langs de baar lopen. ‘En wat kan de familie met moeder die haar man verloren heeft, maar ook dement is en in een instelling zit. Bij hoge uitzondering, bij het overlijden van een partner, mogen mensen de instelling verlaten. Moeder moet in deze situatie dan een mondkapje op en begrijpt niet wat ze met dat lastige ding moet. Wanneer moeder haar mondkapje afschuift, zal ze twee weken in quarantaine moeten. Dat is conform de afspraak met de instelling. Wat doe je dan als familie?’
Er ligt geen condoleanceregister zodat niemand dezelfde pen vast hoeft te houden en de uitvaart is via een live stream te volgen. ‘Zo hebben de mensen toch het gevoel er een beetje bij te zijn en het moment met elkaar te delen.’
Op het kerkhof staan mensen noodgedwongen zover uit elkaar dat zij niet goed meekrijgen wat er gezegd wordt en het gevoel van afstand groter wordt. ‘Bij een crematie mag de naaste familie nu niet meer mee tot aan de oven. Wanneer de bijeenkomst voorbij is, verlaten zij de ruimte en laten de kist achter. Dat voelt voor mensen onaf en niet juist om te doen. Ik maak dan een foto van de kist éen bloem uit het bloemstuk van de familie erop en het vuurvaste steentje wat altijd de oven mee ingaat. Die foto stuur ik naar de contactpersoon van de nabestaanden. Zo hebben zij een laatste beeld en het nummer van het steentje, wat correspondeert met de gegevens van hun dierbare. Wanneer ze de as ophalen kunnen ze aan het steentje zien dat het om hun nabestaande gaat. Dat is het minste wat ik voor hen kan doen.’ Veel families kiezen ervoor om op een later moment een herdenkingsbijeenkomst te organiseren. ‘Maar hoe lang zal het nog duren voordat dat kan? En sluit het dan nog steeds aan bij de behoefte?’
Erehagen om een laatste respectvolle groet aan de overledene te brengen, mogen in veel gemeenten niet meer vanwege het risico op samenscholing wanneer de rouwauto voorbij is. ‘Het is wat wij allemaal hebben’, zegt Peet. ‘We hebben zo’n behoefte aan nabijheid en samen delen. Zéker in deze situaties.’
Om toch aan de behoefte aan troost en nabijheid tegemoet te komen, bedenken mensen alternatieven. Zoals het vanuit huis of tuin afscheid nemen van een dierbare. ‘Dat zijn heel intieme momenten, zo mooi! Maar ook andere accommodaties, die een andere sfeer ademen, worden nu gebruikt voor een laatste afscheid.’
Peet doet haar uiterste best om zo’n intieme en verdrietige periode van een definitief afscheid op een manier met de familie te organiseren dat zij daar een troostrijk gevoel aan overhouden, een gevoel dat ze het goed gedaan hebben. ‘Het geeft me voldoening wanneer ik daarin iets moois heb kunnen betekenen voor de nabestaanden. Dat het bijdraagt om het afscheid intiem en persoonlijk te maken, ongeacht de afstand.’
mei 2020